Manifest davart la situaziun dal rumantsch

La situaziun dal rumantsch sco lingua naziunala e chantunala è alarmanta. Ils fatgs èn enconuschents. Quels pretendan uss urgentamain acziuns e mesiras persvadentas da las vischnancas rumantschas, dal chantun Grischun e da la confederaziun. La constituziun federala cuntegna ina buna basa per proteger il rumantsch. Strusch existenta è dentant la voluntad politica dad applitgar questas prescripziuns legalas consequentamain.
manifestru.pdf

Mo princips constituziunals na tanschan betg
Cun gronda maioritad ha il pievel svizzer acceptà avant sis onns in nov artitgel da linguatgs en la constituziun federala. Quel è vegnì rinforzà en la nova constituziun cun ils artigels 4, 18 e 70. Tranter auter prescrivan quels ch'ils chantuns hajan da determinar lur linguas uffizialas, da respectar la cumposiziun linguistica tradiziunala dals territoris e da prender resguard sin lur minoritads linguisticas. Quai oblighescha la confederaziun, il chantun Grischun e las vischnancas rumantschas d'applitgar lur lingua sco lingua uffiziala en administraziun, scola e dretgira.

La situaziun giuridica è damai clera. Clera è dentant era la situaziun linguistica existenta. Il rumantsch va a digren malgrà ils bels princips constituziunals, perquai ch'ina politica da linguatg activa manca. Intgins exempels dal davos temp:

Mesiras concretas na vegnan betg prendidas cun la stgisa da l'autonomia communala.
En ina scola superiura en il territori rumantsch nun èsi cler, sch'il linguatg matern è in rom obligatori.
En il Grischun triling vegn introducida ina nova "marca da tetg" 'graubünden' en in sulet linguatg.
Per in post da secretariat public amez il territori rumantsch na vegnan pretendidas naginas enconuschientschas dal rumantsch.
En la dumbraziun dal pievel na lubescha l'Uffizi federal da statistica betg a Rumantschas e Rumantschs sco era ad auters bilings d'inditgar adequatamain lur bilinguitad vivida.
Da quests exempels datti anc blers.

Mo bainvulientscha e simpatia na tanschan betg
Il pli impurtant per il salvament dal rumantsch è senza dubi la schientscha linguistica ed ina ferma voluntad da la populaziun rumantscha da viver sia identitad. Buna voluntad ed idealissem han dentant - sco dapertut - lur cunfins. Senza sustegn ideal e material davart da las convischinas e dals convischins da las autras linguas na vai betg. Per mantegnair la schientscha da Rumantschas e Rumantschs e per promover la chapientscha, cunzunt da la maioritad da lingua tudestga, dovri dentant in engaschament persvadent da las instanzas politicas responsablas, surtut da la regenza e dal cussegl grond dal chantun Grischun triling. Da questas instanzas spetgain nus decisiuns liantas e mesiras bain preparadas che vegnan communitgadas ed applitgadas consequentamain. Mo decleraziuns da simpatia e l'appel a la voluntad da la populaziun rumantscha na bastan definitivamain betg. Igl è l'incumbensa da tuts da mantegnair quest linguatg. El è ensemen cun ils auters linguatgs naziunals in element essenzial da noss stadi federal svizzer.

Mo cun leschas na vai betg, dentant senza anc main
Bleras vischnancas rumantschas han declerà il rumantsch sco lingua uffiziala da l'administraziun ed han statuì reglaments. Quest process n'è anc betg terminà e segirà. Quai che manca surtut è in sustegn chantunal commensurà. L'applicaziun è savens manglusa.

Per meglierar la situaziun dovri cleras disposiziuns en la nova lescha da linguas federala ed en la nova constituziun dal chantun Grischun. Quellas ston obligar confederaziun, chantun e vischnancas. Ellas han da procurar ch'il rumantsch survegn en ses territori tradiziunal finalmain il status d'ina lingua uffiziala integrala en administraziun, scola e dretgira.

Sche la confederaziun, ils chantuns e las vischnancas vulan propi mantegnair il rumantsch, ston els agir. Nus pretendain dal chantun Grischun ch'el surpiglia sia responsabladad e sia rolla decisiva.

Sutsignai er Vus quest manifest.
Ils 12 da mars 2006 vegn quest manifest cun tuttas suttascripziuns tramess al president dal cussegl federal, al president dal cussegl grond dal chantun Grischun ed al president da la regenza grischuna sco era a las medias.